زبان گیلکی در شُرف فراموشی است

رشت_سرتوک_با توجه به هشدارهای متعدد کارشناسان مبنی بر پایان زبان شیرین گیلکی ، بر آن شدیم با غلامرضا اکبر زاده باغبان کارشناس ارشد زبان و ادبیات فارسی ، معلم ادبیات و شاعر دو زبانه گیلکی و فارسی مصاحبه ای داشته باشیم تا شاید مجموعه سرتوک قدمی حتی کوچک در احیاء این زبان مادری بردارد.

ونوشه خراط _غلامرضا اکبر زاده در گفتگو با خبرنگار سرتوک به جایگاه فرهنگ و ادب گیلکی و کارکردهای آن اشاره کرد و گفت:بررسی‌ها نشان می‌دهد زبان گیلکی در خطر است و پدران و مادران گیلک‌زبان به‌ویژه در شهرهای گیلک‌نشین اصرار دارند فرزندانشان فارسی صحبت کنند.
وی افزود: این عامل با کاهش دانسته‌های واژگان گیلک زبان‌ها، از یک سو باعث اختلال در فرایند زایش واژگانی و دستوری گیلکی می‌شود و از سوی دیگر با تشدید دوزَبانه شدن گیلکی و استفاده اجباری گیلک‌ها از واژگان فارسی در گفتگوهایشان، فرایند مرگ تدریجی زبان مادری گیلک‌ها را شتاب می‌دهد.

استاد اکبرزاده با ابراز نگرانی از مرگ تدریجی گیلکی تصریح کرد: به ادعای برخی منابع ، بی‌اعتنایی آموزش و پروش گیلان به زبان گیلکی و خالی بودن جای این زبان فراگیر گیلان، در فرایند آموزشی دانشگاه‌ها هم در این امر ناخواسته نقش‌آفرینی می‌کند.
وی با اشاره به اینکه مؤسسه مکس پلانک، زبان گیلکی دومین زبان ایرانی را در معرض خطر ارزیابی کرده ، گفت:
به باور زبان شناسان ، با توجه به روند تغییر زبان و لهجه در شهرستان‌های گیلان از جمله رشت، دو نسل آینده دیگر قادر به تکلم زبان گیلکی نیستند.

غلامرضا اکبرزاده در پایان با تاکید بر لزوم احیای زبان ارزشمند و گیلکی و هم افزایی همه نهادهای مردمی و رسمی و اجرایی، افزود: بر خود فرض دانستم که برای احیای زبان مادری با سرایش اشعار گیلکی و آموزش زبان و شعر گیلکی به کودکان و نوجوانان، تمام تلاش خود را برای احیای این زبان نازنین مادری که پتانسیل بسیار بالایی در خود، چه به لحاظ کیفی و چه به لحاظ کمی دارد، بنمایم.
و در این راستا با دعوت سرکار خانم صادقی مسئول موسسه قلمو برای تدریس کودکان در این زمینه اقدام کردم باشد که تلاش‌های ما بی‌ نتیجه نماند.

گفتنی است؛زبان گیلکی (گیلٚکی زٚوان ɡilɵki zɵvān) از گروه زبان‌های ایرانی شاخهٔ شمال غربی است که زبان مادری اکثر مردم استان گیلان و جوامع کوچک‌تری در استان‌های مجاور، از جمله استان‌های مازندران، استان قزوین و نیز در استان تهران است.  گیلکی از شرق با گویشوران مازندرانی و از غرب با گویشوران تالشی و از جنوب با گویشوران تاتی همجوار است و در درون محدودهٔ خود دارای گونه‌هایی است.  علاوه بر گیلکی این منطقه شامل زبان‌های تالشی، مازندرانی و تاتی است.

به‌باور زبان‌شناسان گیلکی زبان خواهر مازندرانی می‌باشد و نزدیکترین زبان از نظر دستوری به این زبان است. از دیدگاه تاریخی این زبان‌ها به زبان پارتی (اشکانی) وابستگی دارند و به ترتیب توالی زبانی و زمانی و قومی ، هندواروپایی ، هندوایرانی ، ایرانی ، ایرانی غربی ، شمال غربی و در نتیجه از زبان‌های حاشیه دریای خزر است. زبان گیلکی با دیگر زبان‌های ایرانی شمال غربی نزدیکی دارد.  واژگان زبان گیلکی از ریشهٔ ایرانی هستند و با سایر زبان‌های ایرانی در این زمینه مشابهت دارد. همبستگی واژگانی میان گیلکی و سایر زبان‌های شمال غربی ایران به‌ویژه مازندرانی، تالشی، کردی و زبان بلوچی بیشتر است. با این وجود واژه‌های دخیل فارسی و اصطلاحات روزمرهٔ فارسی در این زبان کاملاً مشخص است.

زبان‌های گیلکی و مازندرانی را می‌توان زبان دوم مذهب زیدی در سده‌های هشتم و نهم دانست از آن دوران کتب فراوانی بجای مانده که با توجه به آنها می‌توان این زبان را پس از فارسی با قدمت‌ترین زبان ایرانی دانست که نگارش ادبی تاریخی دارد. از کتب زیدی باقی مانده که به زبان‌های گیلکی و عربی نگاشته شده می‌توان به چند تفسیر زیدی قران مانند: تفسیرکتاب الله، تفسیرمغنیسا، تفسیرقرآن سورتچی، تفسیرقران نسخهٔ اسکاتلند و همچنین کتابی دربارهٔ مذهب زیدی به نام الابانه به عربی و گیلکی توسط ابوجعفر محمد بن یعوب نگاشته شده همچنین کتبی مانند: اول مخشیه زیدی، دوم مخشیه زیدی، مقامات الحریری، الکفایه و چند کتاب دیگر به گیلکی نگاشته شده‌اند.زبان گیلکی مشتمل بر سه گویش اصلی است، بیه‌پسی، بیه‌پیشی و گالشی که در کوهستان‌های جنوب گیلان و غرب مازندران رایج است. بیه‌پیش و بیه‌پس توسط رودخانه سپیدرود از هم جدا می‌گردند.   با اینکه گیلکی دارای سه گویش اصلی است اما لهجه هر شهر گیلان تفاوت ناچیزی با بقیه شهرها دارد. برای زبان گیلکی چند لهجه یا زیرگویش تعیین شده‌است که عبارتند از: رشتی، رودباری، صومعه‌سرایی، لاهیجانی، لنگرودی، رودسری، بندرانزلی، خمامی (در خمام و خشکبیجار)، لشت نشائی و فومنی (در فومن و شفت).  به گفته حسین وثوقی زبان گیلکی به دو گویش غربی و شرقی تقسیم می‌شود و مردم شهرهای رشت، انزلی، صومعه‌سرا، لشت نشا و کوچصفهان به گویش غربی و مردم شهرهای لاهیجان، لنگرود، رودسر و کلاچای به گویش شرقی صحبت می‌کنند. حسین وثوقی حد شرقی زبان گیلکی را تا کلاچای می‌داند. به اعتقاد عباس خائفی گویش رامسری یکی از گویش‌های موجود در زبان گیلکی در حاشیه دریای خزر است. هر چند این شهرستان در استان مازندران واقع شده‌است اما همانند شهرستان تنکابن به زبان گیلکی سخن می‌گویند و از آداب و رسوم گرایش یافته به استان گیلان برخوردارند.  به گفته ایوب رسایی گیلکی شرقی شامل گویش‌های لاهیجان، رودسر، گالش و تنکابن می‌شود و گیلکی غربی شامل گویش‌های رشت، فومن و رودبار می‌شود. گیلکی در رامسر و تنکابن با زبان مازندرانی درمی‌آمیزد. بهرام فره وشی زبان‌شناس و متخصص زبان‌های ایرانی، گویش منطقه لاهیجان را گونه‌ای میانه مازندرانی و گیلکی می‌داند.  گاه گویش بینابین چابکسری-تنکابنی (رامسری-تنکابنی) که به مازنی-گیلکی (محدوده تنکابن تا چابکسر) معروف است هم به گروه زبان گیلکی اضافه می‌شوند و گاه نیز گویش تنکابن به عنوان آخرین گویش از زبان مازندرانی در مطالعات زبانشناسی شناخته می‌شود.   گاه دو گویش دیلمی-اشکوری و گویش بینابین چابکسری-تنکابنی (رامسری-تنکابنی) که به طبری-گیلکی (محدوده تنکابن تا چابکسر) معروف است هم به این فهرست اضافه می‌شوند.